Irena Krzyżanowska

Biografia

Dzieciństwo spędziła w Otwocku, gdzie jej ojciec, Henryk Stanisław Krzyżanowski, doktor, był dyrektorem sanatorium. „Wychowana byłam w duchu, że obojętna jest sprawa religii, narodu, przynależności do jakiejś rasy – ważny jest człowiek!” – pisała w życiorysie. 

Kiedy Irena Sendlerowa miała 7 lat, jej ojciec zmarł na tyfus plamisty. Wówczas przeniosły się z matką najpierw do Tarczyna, a następnie do Piotrkowa Trybunalskiego, gdzie mieszkała ich rodzina. Tam Irena zdała do Gimnazjum Humanistycznego Żeńskiego im. Heleny Trzcińskiej. Działała w miejscowym harcerstwie.

Studia na Uniwersytecie Warszawskim podjęła w 1928 roku. Podczas nauki wstąpiła do Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej. Studiowała z przerwami prawo i polonistykę, żadnego z kierunków nie ukończyła. Niedługo przed wybuchem drugiej wojny światowej przygotowała pracę magisterską poświęconą Elizie Orzeszkowej a jej obronę – prawdopodobnie – planowała na jesień 1939 roku. 

W 1931 roku poślubiła Mieczysława Sendlera, asystenta na wydziale filologii klasycznej UW.  Oficer kampanii wrześniowej spędził w niemieckim obozie jenieckim w Woldenbergu pięć i pół roku.

Życie zawodowe rozpoczęła w 1932 roku podejmując pracę w dziale prawnym Sekcji Pomocy Matce i Dziecku przy Wolnej Wszechnicy Polskiej. Pełniła jednocześnie funkcję pracowniczki socjalnej, psychoterapeutki i – powiedzielibyśmy dziś – edukatorki seksualnej. Kiedy w 1935 roku  sekcję zlikwidowano, dostała etat w Wydziale Opieki Społecznej i Zdrowia Publicznego Zarządu Miasta St. Warszawy. Tam zastała ją wojna.

W krótkim czasie po wejściu Niemców do Polski, razem z koleżankami z Wydziału Jadwigą Piotrowską, Ireną Schultz i Jadwigą Deneką, zaczęły organizować pomoc dla Żydów. „Podstawową pomocą w opiece społecznej był wywiad środowiskowy. A więc fałszowałyśmy wywiady – tzn. podstawiało się zmyślone nazwiska i w ten sposób zdobywałyśmy pieniądze, produkty żywnościowe, odzież”, zapisała w oświadczeniu dla Instytutu Yad Vashem.

Po 16 listopada 1940 roku, kiedy Niemcy zamknęli getto warszawskie, Sendlerowa wchodziła na jego teren dzięki przepustce wydanej przez dyrektora Miejskich Zakładów Sanitarnych, Juliusza Majkowskiego. Jej działania w tym czasie miały charakter indywidualny. Odwiedzała przyjaciół i znajomych. Dostarczała żywność, lekarstwa, pomagała w wyprzedawaniu dobytku. Z czasem zaczęła pomagać przy organizacji zajęć dla dzieci, koncertów.

„Większość opiekunek społecznych miała przepustki, ale dzieci z getta wyprowadzały tylko incydentalnie. Opiekunki w większości podejmowały pracę po wyprowadzeniu dzieci lub dorosłych z getta”, świadczyła Jadwiga Piotrowska. „W ciągu okresu 1940-1942 umieściłyśmy po stronie polskiej kilkanaście niemowląt żydowskich w wieku do I roku”, wspominała Sendlerowa. Prawdopodobnie jeszcze przed 22 lipca 1942 roku - rozpoczęciem przez Niemców akcji likwidacyjnej w getcie warszawskim - poszukiwała finansowych środków na ratowanie dzieci żydowskich. Po rozpoczęciu akcji jej przepustka nadal była ważna.

Najpewniej w styczniu 1943 roku nawiązała kontakt z Julianem Grobelnym „Trojanem”, prezesem Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Włączenie się w strukturę tej konspiracyjnej polsko-żydowskiej organizacji umożliwiło połączenie wysiłków pracownic Wydziału Opieki. Przyjęła pseudonim „Jolanta”. Przekazywała pieniądze podopiecznym, wyszukiwała bezpieczne do ukrywania się lokale.

W sierpniu 1943 roku weszła w skład powołanego przy „Żegocie” referatu dziecięcego.

We wrześniu przejęła jednostkę od kierującej nią Aleksandry Dargielowej. Kilkanaście dni później aresztowało ją gestapo. Z więzienia Pawiak wydostała się dzięki finansowemu wsparciu Rady – akcję uwolnienia przeprowadziła znajoma z Wydziału Opieki Maria Palester. Stała się Klarą Dąbrowską, zmieniała miejsca zamieszkania i kontynuowała współpracę z „Żegotą”.

Powstanie warszawskie zastało ją u państwa Palestrów w dzielnicy Mokotów. Do września służyła jako pielęgniarka w punkcie sanitarnym przy ulicy Fałata. Pod nazwiskiem Zgrzembski ukrywał się z Sendlerową kolejny jej mąż Adam Celnikier, którego wcześniej wspomagała w getcie. Całą grupą uniknęli obozu w Pruszkowie i trafili na Okęcie, gdzie współtworzyli punkt szpitalny.

Kilka powojennych lat pomieszkiwały z nią ocalałe dziewczynki Irena Wojdowska i Teresa Tucholska. Rozstała się z Mieczysławem Sendlerem, po latach ponownie się zeszli. Urodziła dwóch synów i córkę. Jeden z chłopców zmarł niedługo po urodzeniu, drugi chorował na serce i odszedł przedwcześnie w latach 90.

Kontynuowała prace w Wydziale Opieki Społecznej. Angażowała się w działania społeczne i edukację. Działała w Lidze Kobiet, w Stołecznej Radzie Narodowej przewodniczyła komisjom  do spraw wdów i sierot, zdrowia. Należała do  Ogólnopolskiej Ligi do Walki z Rasizmem założonej przez działaczy „Żegoty”: Arczyńskiego, Bermana, Reka i Bartoszewskiego, oraz do warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci i Towarzystwa Szkoły Świeckiej. W 1947 roku wstąpiła do Polskiej Partii Robotniczej i weszła w skład władz partyjnych jako członkini Sekcji Opieki Społecznej przy Wydziale Socjalno-Zawodowym Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej. Działała w Ministerstwach Oświaty i Zdrowia. W 1950 roku, usunięta ze stanowiska naczelniczki Wydziału Opieki Społecznej Zarządu Miasta, objęła funkcję kierowniczki wydziału socjalnego w Związku Inwalidów, kilkanaście lat – do otrzymania renty w latach 60., o którą postarała się w związku z chorobą serca – kierowała technikami dla pracowników medycznych.

Z relacji córki, Janiny Zgrzembskiej, wynika, że po 1956 roku, na fali antysemickiej nagonki, rozważała wyjazd do Izraela. W marcu 1968 roku rozmawiała z Jadwigą Piotrowską o tworzeniu „nowej «Żegoty»”.

W 1946 roku otrzymała Złoty Krzyż Zasługi za ratowanie Żydów w czasie okupacji – pierwsze z wielu odznaczeń przyznanych po wojnie. Instytut Yad Vashem w Jerozolimie uhonorował ją tytułem Sprawiedliwej wśród Narodów Świata w 1965 roku. Kilkanaście lat później, w 1983 roku, podczas wizyty w Izraelu, zasadziła drzewko oliwne w Ogrodzie Sprawiedliwych. „Drzewko na górze w Jerozolimie to nawet coś więcej niż pomnik. Pomnik bowiem można by zniszczyć, a Drzewko Pamięci będzie zawsze rosło”.

Biogram za: Karolina Dzięciołowska, https://sprawiedliwi.org.pl/.