Burzliwa historia Deklaracji i portalu

Portal nasz to prezentacja największego imiennego spisu społeczeństwa międzywojennej Polski. Wśród blisko 1,3 mln podpisów niemal każdy z nas może odnaleźć swojego bliskiego. Możliwość poznania fragmentu rodzinnej historii, przy jednoczesnym szerszym spojrzeniu na społeczeństwo II RP i włączeniu m.in. osób prywatnych, nauczycieli, uczniów, przedstawicieli organizacji pozarządowych, samorządów, do wspólnego opowiadania o 100 latach polskiej rzeczywistości, stanowi główną ideę projektu. 1,3 mln podpisów, to może być tyle samo jednostkowych historii pozwalających spojrzeć w przeszłość, by zrozumieć teraźniejszość i być ważną nauką na przyszłość. Zachęcamy do poszukiwania bliskich, uczniów Państwa szkół, dawnych mieszkańców miejscowości bliższych czy tych dalszych i prosimy o pomoc w opowiadaniu ich historii!

Ponad sto lat temu, w końcówce Wielkiej Wojny, nazwanej później I wojną światową, dzięki staraniom m.in. Ignacego Paderewskiego, USA nie tylko uznały polską państwowość za warunek pokojowego ładu w Europie (13. punkt programu pokojowego Prezydenta Woodrowa Wilsona przewidywał odrodzenie niezawisłego państwa polskiego), ale także udzieliły II RP wsparcia materialnego o wartości około 200 milionów dolarów. Amerykańska misja humanitarna, której przewodził przyszły prezydent USA Herbert Hoover, realnie przyczyniła się do utrzymania przez Polskę dopiero co odzyskanej niepodległości. W 150. rocznicę ogłoszenia amerykańskiej Deklaracji Niepodległości naród polski postanowił podziękować narodowi amerykańskiemu za tę pomoc. Między kwietniem a lipcem 1926 roku zebrano w całym kraju 1.274.936 podpisów pod Deklaracją Podziwu i Przyjaźni dla Stanów Zjednoczonych. Organizatorzy akcji, upojeni sukcesem ogłosili, że podpisów zebrano ponad pięć milionów i taki mit, który głosiliśmy także my w pierwotnej wersji portalu, przetrwał aż do roku 2024, kiedy to udało się nam odczytać i wprowadzić do bazy portalu wszystkie podpisy i wielokrotnie zweryfikować ich kompletność.

Tzw. adres dziękczynny jest wyjątkową kolekcją nie tylko ze względu na skalę oraz zaangażowanie sygnatariuszy. Blisko 1,3 mln podpisów mieszkańców II RP: Polaków, Żydów, Ukraińców i Niemców, to swoisty zbiorowy portret społeczeństwa. W trakcie akcji zbierania podpisów miał miejsce przewrót majowy. Pogrążone w politycznym zamęcie społeczeństwo polskie potrafiło stworzyć dokument unikatowy, nie tylko w relacjach polsko-amerykańskich. Delegacja II RP zawiozła do Waszyngtonu i złożyła na ręce prezydenta Calvina Coolidg'a 111 tomów z ponad 30 tysiącami stron, gdzie podpisy – od najwyższych władz państwowych po najmłodsze piszące dzieci – opatrzone były grafikami wybitnych polskich plastyków. Oryginał, złożony w Bibliotece Kongresu USA, zniknął z czasem z pamięci Polaków, a także z dyplomatycznych relacji obu krajów.

Księgi Deklaracji przez blisko siedem dekad pozostawały zapomniane. W połowie lat 90. odkryli je mający polskie korzenie pracownicy Biblioteki Kongresu USA. W 1997 roku, w czasie uroczystości z okazji rocznicy Konstytucji Trzeciego Maja, ambasador RP Jerzy Koźmiński zaprezentował księgi premierowi Włodzimierzowi Cimoszewiczowi, przygotowano także specjalną broszurę prezentującą Deklarację. Wkrótce zdigitalizowano pierwszych 13 tomów.

Dzięki staraniom Biblioteki Polskiej w Waszyngtonie, prezes Biblioteki Grażyny Żebrowskiej, Samuela Ponczaka – żydowskiego wolontariusza o polskich korzeniach z Muzeum Holacustu i Krzysztofa Willmanna – badacza z Polski, a także Ambasady RP w Waszyngtonie, w 2015 roku ruszył projekt „Klasa 1926”, którego celem była digitalizacja pozostałych 98 tomów Deklaracji. Przedsięwzięcie pomyślnie zakończono w roku 2017.

W tym samym czasie dr Ryszard Schnepf, były ambasador RP w Waszyngtonie, skierował uwagę naszego Ośrodka KARTA na tę kolekcję, proponując zrobienie o niej wystawy i portalu. Zwróciliśmy się do Biblioteki Polskiej w Waszyngtonie z propozycją wspólnego upowszechnienia Deklaracji. Odzew był bardzo pozytywny, Biblioteka udostępniła nam skany kolekcji i zaczęły się prace nad projektem. Z czasem do współpracy dołączył Dom Spotkań z Historią, Polskie Towarzystwo Geneaolgiczne (które wcześniej zbierało na portalu genealodzy.pl podpisy odczytywane z pierwszych 13 tomów) oraz inne instytucje. Powstał portal Polska 1926. Portret zbiorowy II RP.

W chwili uruchomienia portalu w październiku 2017, dzięki współpracy Polskiego Towarzystwa Genealogicznego, na portalu znalazło się 246 200 odczytanych podpisów. Następnie dzięki pracy wolontariuszy wprowadzaliśmy kolejne odczytywane, nadsyłane nam w odpowiedzi na apel o pomoc.

W roku 2023, dzięki funduszom z programu Ministra Edukacji i Nauki pod nazwą „Nauka dla Społeczeństwa” uruchomiliśmy projekt  (nr projektu NdS/546588/2022/2022), w którym założyliśmy wszechstronne badania nad źródłem, jakim jest Deklaracja, także przygotowanie materiałów, które pokażą kontekst społeczny, polityczny i kulturalny wielkiej akcji, jaką było zbieranie podpisów, w postaci książki i filmu oraz przebudowę portalu i wprowadzenie 3 mln odczytanych podpisów spośród 5,5 mln, o istnieniu których byliśmy przekonani na podstawie źródeł z 1926 roku.

W latach 2023-2024 portal został zmodernizowany, a także wprowadzono odczytane wszystkie podpisy sygnatariuszy Deklaracji. Także przygotowaliśmy 35-minutowy film dokumentalny oraz książkę – montaż źródeł – pokazujących sytuację Polski od odzyskania niepodległości po I wojnie światowej, przez pomoc amerykańską w początku lat 20., akt zebrania podpisów pod Deklaracją w 1926 i dalsze losy tego źródła, aż po dzień dzisiejszy. Wszystkie te materiały są dostępne za pośrednictwem portalu.

Także udostępniamy tu niezwykłe źródło, na jakie trafiliśmy w trakcie kwerend do filmu i książki – mianowicie niejako „dodatkowy, zaginiony tom” Deklaracji, który... powstał 5 lat wcześniej! W archiwum Instytutu Hoovera w Stanford nasz współpracownik przefotografował ponad 500-stronicowy album, na który składają się listy z podpisami, przesyłane do Herberta Hoovera − szefa Misji Amerykańskiej, w których władze państwowe, organizacje społeczne i warszawskie szkoły dziękowały za − jak pisano − „uratowanie od śmierci głodowej tysięcy dziatwy naszej skazanej na zagładę, w chwili gdy Polska z grobu powstająca nie była w stanie dać im kawałka chleba”.

Oddajemy Państwu narzędzie, które przede wszystkim pozwala odszukiwać popisy bliskich. Skany wszystkich ponad 30 tysięcy stron Deklaracji Podziwu i Przyjaźni dla Stanów Zjednoczonych są dokładnie opisane i dzięki różnorodnym filtrom oraz wyszukiwarkom w łatwy sposób można dotrzeć do kart pochodzących z konkretnych miejscowości i instytucji. Zachęcamy do poszukiwań miejsc urodzin Państwa przodków, miast i miasteczek, w których mieszkali przed II wojną światową, czy szkół i miejsc pracy, które pojawiały się w rodzinnych opowieściach.

Stworzyliśmy także pomocny instruktaż poruszania się po portalu.

Zapraszamy także do kontaktu wszystkich, którzy chcieliby wykorzystywać Deklarację w swoich działaniach społecznych i edukacyjnych. Szczególnie zależy nam na współpracy z młodzieżą i środowiskami lokalnymi, bo ten wyjątkowy zbiór, to ogromna szansa na poznanie świata, którego już nie ma – wielokulturowej przedwojennej Polski. Dzięki projektom wokół Deklaracji można odkryć historię lokalną, jak również tę światową ostatnich 100 lat, z zupełnie wyjątkowej perspektywy – milionów pojedynczych i zupełnie różnych losów.

Wszystkich zainteresowanych nauczycieli, edukatorów, animatorów, działaczy, serdecznie zapraszamy do odwiedzenia podstrony projekty i konkursy oraz kontaktu z nami: [email protected]

Mamy nadzieję, że portal ten dostarczy Państwu wzruszeń, że będzie źródłem ważnych informacji i że będziemy go wspólnie tworzyć.

Zespół projektu Polska 1926. Portret zbiorowy II RP

POMOGLI NAM TWORZYĆ PORTAL

Serdecznie dziękujemy osobom, które pomogły w tworzeniu portalu w wersji pierwotnej już w 2017 roku, a są to (wymieniamy w porządku alfabetycznym):

Damian Kardacki – historyk, który jeszcze jako student podjął trud odczytywania podpisów i odczytał ich i/lub zweryfikował w sumie setki tysięcy

Grzegorz Kołacz – pomysłodawca portalu, niezłomny twórca i redaktor jego pierwszej wersji

Jacek Młochowski – prezes Polskiego Towarzystwa Genealogicznego – udostępnienie blisko 246 200. podpisów odczytanych przez PTG z pierwszych 13 tomów Deklaracji

Samuel Ponczak – były pracownik Biblioteki Kongresu, społecznik – działanie na rzecz digitalizacji Deklaracji i pomoc merytoryczna przy przygotowaniu wystawy i portalu

Ryszard Schnepf – były Ambasador RP w Stanach Zjednoczonych – wsparcie projektu digitalizacji Deklaracji, złożenie propozycji Ośrodkowi KARTA stworzenia wystawy i portalu

– badacz literatury, szczególnie Brunona Schulza i Zuzanny Ginczanki, społecznik – działanie na rzecz digitalizacji Deklaracji i pomoc merytoryczna przy przygotowaniu wystawy i portalu

Grażyna Żebrowska – prezes Biblioteki Polskiej w Waszyngtonie – działanie na rzecz digitalizacji Deklaracji, zaangażowanie w proces nawiązania współpracy między Ośrodkiem KARTA i Biblioteką Polską w Waszyngtonie